Ngành ô tô 'thấm đòn' với chính sách đất hiếm Trung Quốc

Ngành ô tô kêu cứu

Theo thông báo từ Bộ Thương mại Trung Quốc, kể từ ngày 4/4/2025, nước này đã áp đặt hạn chế xuất khẩu đối với sáu loại đất hiếm nặng, loại khoáng sản chỉ được tinh chế hoàn toàn tại Trung Quốc, cùng với nam châm đất hiếm, chiếm 90% sản lượng toàn cầu. Các loại đất hiếm và nam châm này hiện chỉ được xuất khẩu nếu có giấy phép đặc biệt.

Trong một lá thư ngày 9/5 gửi cho các quan chức chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump, lãnh đạo của một loạt tập đoàn ô tô lớn trên thế giới như General Motors, Toyota, Volkswagen, Hyundai… đã cảnh báo rằng các hạn chế xuất khẩu nam châm, hỗn hợp và hợp kim đất hiếm của Trung Quốc có thể gây chậm trễ hoặc ngưng trệ sản xuất nếu không có giải pháp kịp thời.

Ngày 4/6, các hãng xe Đức trở thành bên mới nhất cảnh báo rằng các biện pháp hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc đang có nguy cơ làm tê liệt hoạt động sản xuất và gây tác động tiêu cực tới nền kinh tế nước này.

“Lời kêu cứu” được ngành sản xuất ô tô toàn cầu đưa ra hơn một tháng sau quyết định của Bắc Kinh về việc đình chỉ xuất khẩu một loạt khoáng sản thiết yếu và nam châm từ. Điều này cho thấy những ảnh hưởng từ tình trạng thiếu hụt nam châm đất hiếm Trung Quốc không chỉ dừng lại ở nguy cơ mà đã thành bài toán hiện hữu, khi đất hiếm đóng vai trò quan trọng trong dây chuyền sản xuất của ngành ô tô, từ động cơ gạt nước kính chắn gió đến cảm biến chống bó cứng phanh. Do đó, sự thiếu hụt kéo dài có thể buộc nhiều hãng ô tô phải đóng cửa các nhà máy sản xuất trong vòng vài tuần tới.

Với vị thế thống trị của Trung Quốc trong ngành khoáng sản thiết yếu, đất hiếm đang được coi là đòn bẩy trong cuộc chiến thương mại đang diễn ra giữa Trung Quốc với Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Khi được hỏi liệu Mỹ có đang gây sức ép buộc Trung Quốc phải từ bỏ lệnh cấm nhập khẩu đất hiếm đang gây tổn hại cho các công ty ô tô và công nghệ hiện đại, và sức ép đó có hiệu quả không, người phát ngôn Nhà Trắng Karoline Leavitt khẳng định rằng, vấn đề cấm xuất khẩu sẽ là một trong những nội dung trọng tâm trong cuộc điện đàm giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình dự kiến trong tuần này.

Trước đó, ông Trump đã nhiều lần cho rằng tốc độ nới lỏng lệnh cấm xuất khẩu khoáng sản thiết yếu của Trung Quốc là quá chậm và vi phạm thỏa thuận đạt được ở Geneva. Song Trung Quốc bác bỏ cáo buộc này.

Nhằm tháo gỡ nguy cơ tê liệt chuỗi cung ứng toàn cầu, các nhà ngoại giao, hãng ô tô và lãnh đạo doanh nghiệp ở Ấn Độ, Nhật Bản và châu Âu đang khẩn trương sắp xếp các cuộc gặp với giới chức Trung Quốc nhằm thúc đẩy cấp phép xuất khẩu nam châm đất hiếm. Theo dự kiến, một phái đoàn doanh nghiệp Nhật Bản sẽ đến Bắc Kinh vào đầu tháng 6 này để làm việc với Bộ Thương mại Trung Quốc, trong khi các nhà ngoại giao châu Âu tại các nước có ngành công nghiệp ô tô lớn cũng đã đề nghị tổ chức các cuộc gặp khẩn cấp với giới chức Trung Quốc trong những tuần gần đây.

Đất hiếm - Vũ khí lợi hại trong cạnh tranh chiến lược

Trong thế kỷ 21, các cuộc chiến giành tài nguyên không chỉ xoay quanh dầu mỏ hay khí đốt mà còn là đất hiếm và các sản phẩm chiến lược như nam châm từ. Đất hiếm được sử dụng trong hầu hết mọi công nghệ mà bạn có thể nghĩ đến. Chúng có trong điện thoại di động, thiết bị y tế, tua bin gió, vũ khí và nhiều thứ khác nữa. Thực tế này đưa chúng ta đến nhiều câu hỏi quan trọng: đất hiếm là gì, tại sao chúng lại quan trọng và đặc biệt là đất hiếm có thực sự hiếm không?

Các kim loại đất hiếm nặng là thành phần không thể thiếu trong sản xuất nam châm đất hiếm, loại nam châm có từ lực mạnh gấp nhiều lần nam châm sắt truyền thống. Những nam châm này đóng vai trò sống còn trong động cơ điện dùng cho ô tô điện, máy bay không người lái, robot, tên lửa và tàu vũ trụ. Các kim loại đất hiếm còn là nguyên liệu để chế tạo tụ điện, thành phần quan trọng trong chip máy tính phục vụ trí tuệ nhân tạo và điện thoại thông minh. Nếu nguồn cung bị gián đoạn, ngành công nghiệp bán dẫn có thể đối mặt với nguy cơ "đứt gãy" nghiêm trọng, gây ảnh hưởng dây chuyền đến các công ty công nghệ toàn cầu.

Những nguyên tố đất hiếm đầu tiên được một người Thụy Điển phát hiện vào năm 1787 gần một ngôi làng tên là Ybi, và điều đó đưa ra nguyên tố có tên là Yttrium, và một nguyên tố khác có tên là Promethium được đặt theo tên của vị thần Hy Lạp được cho là đã đánh cắp lửa từ các vị thần để ban tặng cho con người.

Trong khi Trung Quốc ngày nay chiếm khoảng 60% sản lượng khai thác và 90% sản lượng đất hiếm đã qua chế biến trên toàn thế giới thì có điều thú vị là không phải lúc nào quốc gia này cũng nắm vị trí hàng đầu như vậy. Chẳng hạn, vào những năm 1980, Mỹ là quốc gia sản xuất đất hiếm lớn nhất thế giới và châu Âu có một trong những nhà máy chế biến lớn nhất thế giới. Đất hiếm thường được mô tả là vitamin hoặc gia vị của lĩnh vực sản xuất công nghiệp vì chúng giúp các sản phẩm công nghệ trở nên nhỏ hơn, nhanh hơn và mạnh hơn.

Đất hiếm được ứng dụng trong sản xuất các thiết bị công nghệ như điện thoại di động, máy tính, màn hình LCD, pin lưu trữ, tấm pin mặt trời, tua bin gió, xe ô tô điện… Đất hiếm cũng được dùng trong y tế để chẩn đoán và điều trị một số bệnh như ung thư, sản xuất các thiết bị y tế, chẳng hạn như máy MRI, máy chụp X-quang…

Các nguyên tố đất hiếm cũng được sử dụng nhiều trong các sản phẩm quốc phòng, ví dụ mỗi chiếc tàu ngầm hạt nhân thuộc lớp Virginia của Mỹ cần sử dụng 4,1 tấn kim loại đất hiếm; tàu khu trục lớp Arleigh Burke cần sử dụng 2,3 tấn; một chiếc máy bay tiêm kích F-35 Joint Strike Fighter cần gần 450 kg kim loại đất hiếm…

Mặc dù mang tên đất hiếm, trên thực tế các nguyên tố này không thực sự quá hiếm gặp như tên gọi. Ngoại trừ nguyên tố prometi có tính phóng xạ, các nguyên tố đất hiếm còn lại tương đối dồi dào trong lớp vỏ trái đất, trong đó nguyên tố xeri thậm chí còn phổ biến hơn cả đồng. Tổ chức nghiên cứu địa chất Geological Survey của Mỹ ước tính trữ lượng đất hiếm của toàn thế giới vào khoảng 120 triệu tấn, trong đó Trung Quốc sở hữu 44 triệu tấn, 21 triệu tấn ở Brazil, 18 triệu tấn ở Nga...

Tuy nhiên, các nguyên tố đất hiếm thường phân tán và không được tìm thấy tập trung thành các khoáng vật. Bên cạnh đó, nguyên tố đất hiếm Prometi có tính phóng xạ và quá trình phân tách, chế biến đất hiếm có thể phát sinh ra phóng xạ, do vậy việc khai thác và chế biến đất hiếm thường rất đắt đỏ và gặp nhiều khó khăn.

Các nhà khoa học cho rằng các nguyên tố đất hiếm ngày càng trở nên quan trọng và không thể thiếu trong việc phát triển các sản phẩm công nghệ tiên tiến. Do vậy, các nguyên tố đất hiếm có thể xem là "vũ khí kinh tế" của các quốc gia có trữ lượng lớn trong thế kỷ 21.

Cuộc đua tự chủ đất hiếm

Do có nhiều ứng dụng, đặc biệt trong những thiết bị quan trọng và đắt tiền, các mỏ đất hiếm là nguồn tài nguyên thiên nhiên rất có giá trị và được xem là vũ khí chiến lược của các quốc gia, đặc biệt những quốc gia có trữ lượng đất hiếm lớn. Trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ và địa chính trị gia tăng, ngành bán dẫn và công nghệ cao thế giới tiếp tục phải đối mặt với một bài toán lớn, đó là thoát khỏi sự phụ thuộc vào một nguồn cung duy nhất. Chính vì vậy, trong những năm gần đây, các quốc gia trên thế giới đã tăng cường đầu tư, tìm cách đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm.

Kể từ tháng 7/2023, Bắc Kinh đã xây dựng luật kiểm soát xuất khẩu mới đối với 7 loại nguyên liệu đất hiếm. Việc Trung Quốc gần như độc quyền đối với các nguyên liệu đầu vào này mang lại cho Bắc Kinh đòn bẩy để gây áp lực địa chính trị, tạo ra những điểm yếu cho các quốc gia phụ thuộc vào xuất khẩu của Trung Quốc.

Trong báo cáo thường niên công bố đầu tháng 3/2025 về những rào cản ngoại thương, chính quyền Tổng thống Trump bày tỏ lo lắng về việc Bắc Kinh từ năm 2023 tăng cường siết chặt hơn nữa các quy định về xuất khẩu đất hiếm. Rõ ràng, đối với Mỹ, Trung Quốc tăng cường kiểm soát xuất khẩu để nhắm vào chuỗi cung ứng của Mỹ và các nước đồng minh. Điều này có thể giải thích cho nỗi ám ảnh của nguyên thủ Mỹ đối với Greenland và Ukraine, xem việc tiếp cận nguồn đất hiếm tiềm năng ở hai khu vực này như ưu tiên hàng đầu.

Châu Âu cũng không thể ngồi yên trước việc Trung Quốc có lợi thế mạnh mẽ về các khoáng sản quan trọng. Theo chính sách của EU, nhu cầu của khối đối với một số nguyên tố dự kiến tăng mạnh trong những thập niên tới. Chẳng hạn, nhu cầu sử dụng lithium, một nguyên liệu rất cần thiết để sản xuất pin cho xe điện, được dự báo tăng 12 lần đến năm 2030 và 21 lần vào năm 2050. Chính vì vậy, Brussels xác định rằng, sự phụ thuộc nặng nề về khoáng sản vào các quốc gia thứ 3 khiến họ trở nên dễ tổn thương. Mới đây, châu Âu gần đây đã chọn ra 47 dự án chiến lược trong 13 quốc gia thành viên nhằm đảm bảo nguồn cung cấp nguyên liệu thô an toàn và bền vững bằng cách tối đa hóa nguồn cung từ chính châu Âu.

Nhật Bản đã trải nghiệm điều này trực tiếp trong lệnh cấm vận đất hiếm của Trung Quốc năm 2010. Mặc dù sau đó Nhật Bản đã thành công trong việc đa dạng hóa nguồn cung, nhưng các điều kiện thị trường hiện nay khiến việc lặp lại kỳ tích này trở nên khó khăn. Hiện tại, Tokyo đã chủ động tích trữ tới 18 tháng nguyên liệu và tìm nguồn thay thế từ Australia, Malaysia.

Việc tìm kiếm nguồn cung đất hiếm diễn ra tại rất nhiều quốc gia khác. Tại một vùng núi phía Bắc Argentina, những chiếc ống đen dài tới hai tầng nhà hút nước muối từ sâu dưới lòng đất dẫn đến một bể chứa lớn. Nước muối này có chứa lithium, một kim loại màu trắng bạc cần thiết để sản xuất pin xe điện và đang được săn tìm khi thế giới chuyển sang năng lượng xanh. Dự án trị giá 870 triệu USD ở tỉnh Salta này khiến Argentina, nhà sản xuất lithium số 4 thế giới, trở thành tâm điểm chú ý. Một số nhà phân tích cho rằng, nước này có thể vượt qua Chile về sản xuất lithium vào khoảng cuối thập kỷ này.

Chính phủ Argentina đã có những động thái có ý thức và mang tính chiến lược hướng tới lithium, trong đó có việc hạ thuế đối với tất cả các mặt hàng khai khoáng xuất khẩu từ 12% xuống còn 8% và nới lỏng kiểm soát vốn đối với các công ty chuyển ngoại tệ ra khỏi đất nước cho các dự án có vốn đầu tư trên 100 triệu đô la.

Tuy nhiên, bất chấp những nỗ lực của các quốc gia, có một thực tế phải thừa nhận là sự thống trị của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm không đến trong một sớm một chiều mà là kết quả của nhiều thập kỷ với các chiến lược đầu tư và chính sách của nhà nước. Theo truyền thông nhà nước, Trung Quốc đã bắt đầu khai thác đất hiếm từ sớm, bắt đầu từ những năm 1950, nhưng ngành công nghiệp này chỉ thực sự bắt đầu phát triển vào cuối những năm 1970. Và việc xây dựng chuỗi cung ứng thay thế cũng đòi hỏi mất ít nhất 3–5 năm.

Cuộc chiến đất hiếm và nam châm từ là một mặt trận chiến lược trong cuộc đối đầu công nghệ và an ninh Mỹ–Trung. Với quyền lực mềm dựa trên tài nguyên, Trung Quốc đang khai thác điểm yếu lớn nhất của phương Tây: sự lệ thuộc nguyên liệu. Tương lai phụ thuộc vào khả năng tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, đầu tư công nghệ thay thế, và trên hết là sự tỉnh táo trong chính sách đối ngoại trước các đòn bẩy địa chiến lược mới. Nếu không có các hành động kịp thời, “cơn đau đầu chiến lược” của Mỹ và phương Tây sẽ kéo dài trong thập kỷ tới.