Ai sẽ giải 'bài toán xung đột' Israel và Iran?

Vòng xoáy xung đột lan rộng

Khu vực Trung Đông đang trải qua những giờ phút khó khăn nhất trong nhiều năm qua, khi xung đột giữa Israel và Iran nóng lên từng giờ với thương vong ngày càng tăng cao. Những đợt không kích dữ dội, loạt tên lửa trả đũa và hàng trăm dân thường thiệt mạng đã biến căng thẳng kéo dài nhiều thập kỷ thành một trận chiến khốc liệt chưa từng có giữa hai kẻ thù không đội trời chung. Cảnh báo đỏ đã vang lên khắp khu vực, trong khi cộng đồng quốc tế lo ngại một cuộc chiến tranh khu vực toàn diện có thể bùng phát bất cứ lúc nào. Câu hỏi đặt ra lúc này là: Ai có thể tháo ngòi xung đột trước khi tất cả vượt khỏi tầm kiểm soát?

Cuộc xung đột quân sự giữa Israel và Iran đã bước sang ngày thứ tư mà chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Phạm vi tấn công không ngừng mở rộng, số lượng thương vong ở cả hai phía tiếp tục tăng cao, bất chấp việc cộng đồng quốc tế liên tục kêu gọi kiềm chế và chấm dứt bạo lực.

Theo Bộ Y tế Iran, các cuộc không kích của Israel từ ngày 13 đến 16/6 đã khiến gần 240 người thiệt mạng và hàng nghìn người bị thương, trong đó khoảng 90% là dân thường. Israel tuyên bố đã tiêu diệt hơn 20 chỉ huy quân sự cấp cao của Iran cùng khoảng 12 nhà khoa học hạt nhân. Thậm chí, theo một quan chức cấp cao của Mỹ, Israel từng cân nhắc ám sát Đại giáo chủ Ali Khamenei, nhưng đã từ bỏ kế hoạch sau khi vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ phía chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Ngoài nhắm mục tiêu vào trung tâm chỉ huy và ban lãnh đạo quân sự, Israel những ngày qua còn đẩy mạnh tấn công ba cơ sở hạt nhân chủ chốt của Iran gồm Natanz, Isfahan và Fordow. Truyền thông quốc tế dẫn lời các quan chức Israel ngày 15/6 cho biết cơ sở làm giàu urani tại Natanz, vốn nằm sâu dưới lòng đất, có thể đã bị phá hoại nghiêm trọng. Ngoài ra, những vụ nổ lớn cũng được ghi nhận gần cơ sở hạt nhân Fordow, một trong những địa điểm nhạy cảm và được bảo vệ nghiêm ngặt nhất của Iran.

Đáng chú ý, ngày 15/6, Israel thực hiện cuộc tấn công tầm xa nhất kể từ đầu chiến dịch, nhắm vào một máy bay tiếp nhiên liệu tại sân bay Mashhad, cách Israel hơn 2.300 km. Dù phía Iran khẳng định thiệt hại không đáng kể, nhưng giới phân tích nhận định đây là dấu hiệu cho thấy Israel sẵn sàng mở rộng chiến dịch ra toàn lãnh thổ Iran.

Ở chiều ngược lại, Iran tung đòn đáp trả dồn dập. Trong hơn 24 giờ, hàng trăm quả tên lửa đạn đạo được phóng vào nhiều thành phố của Israel. Các cuộc tấn công khiến 13 người Israel thiệt mạng và ít nhất 380 người bị thương. Còi báo động phòng không vang lên liên tục tại Tel Aviv, Jerusalem và nhiều khu vực khác, buộc hàng triệu người dân phải trú ẩn.

Iran cũng tuyên bố bắt đầu giai đoạn 4 của chiến dịch “Lời hứa đích thực”, với sự thay đổi chiến thuật mới, thay vì không kích ban đêm như trước, Iran chuyển sang tấn công cả ban ngày, khiến khả năng phòng thủ của Israel bị đẩy đến giới hạn. Truyền thông nhà nước Iran cũng úp mở khả năng sẽ sớm tung ra tên lửa siêu vượt âm phiên bản thế hệ thứ tư trong các đòn phản công sắp tới.

Trước diễn biến này, các nhà quan sát cho rằng, cuộc đối đầu “ăn miếng trả miếng” giữa Israel và Iran sẽ khó chấm dứt sớm. Đến nay, Thủ tướng Benjamin Netanyahu vẫn giữ lập trường cứng rắn, tuyên bố Israel đã “mở đường tới Tehran”, trong khi Iran cảnh báo “đáp trả hủy diệt” Israel.

Một số nhà phân tích nhận định, chiến dịch Sư tử trỗi dậy mà Israel đang theo đuổi, tương tự cách Tel Aviv từng áp dụng với Hezbollah ở Liban, đó là kết hợp tiêu diệt đầu não, cơ sở hạ tầng quân sự và kho vũ khí. Mục tiêu cuối cùng có thể là buộc Iran phải ngồi vào bàn đàm phán.

Tuy nhiên, theo Wall Street Journal, cách tiến hành chiến dịch này mang dáng dấp của “Chiến dịch Mạng nhện” mà Ukraine đã thực hiện hôm 1/6 vừa qua vào sâu trong lãnh thổ Nga. Israel được cho là đã bí mật đưa các bộ phận của hàng trăm máy bay không người lái gắn thuốc nổ vào Iran bằng va li, xe tải và container trong nhiều tháng. Các nhóm đặc nhiệm bí mật đã cài đặt thiết bị gần hệ thống phòng không và bệ phóng tên lửa. Khi chiến dịch bắt đầu, các nhóm này đồng loạt phá hủy hệ thống phòng không và tấn công bệ phóng tên lửa ngay trước thời điểm khai hỏa. Điều này đã khiến Iran phản ứng khá chậm trước làn sóng không kích đầu tiên.

Dẫu vậy, với tốc độ leo thang hiện nay, các chuyên gia cảnh báo nguy cơ xung đột lan rộng ra toàn khu vực là điều không thể loại trừ. Một Iran bị dồn vào chân tường có thể lựa chọn những kịch bản nguy hiểm hơn, bao gồm trả đũa gián tiếp qua các lực lượng ủy nhiệm, chiến tranh mạng, hoặc rút khỏi các hiệp ước quốc tế như Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân.

Tiến sĩ Emily Landau, Viện nghiên cứu An ninh quốc gia Israel: “Canh bạc tấn công của Israel có thể làm chậm Iran, nhưng cũng có thể khiến Tehran chọn con đường nguy hiểm hơn, và điều đó có nguy cơ kéo cả khu vực vào vòng xoáy bất ổn.”

Nguy cơ Mỹ can dự vào xung đột Israel - Iran

Trước bối cảnh leo thang quân sự, vòng đàm phán hạt nhân then chốt giữa Iran và Mỹ, vốn dự kiến diễn ra tại Oman hồi cuối tuần qua, đã bị Tehran hủy bỏ vào phút chót, khiến mọi nỗ lực ngoại giao rơi vào bế tắc.  Giữa vòng xoáy căng thẳng này, liệu Mỹ, đồng minh thân cận nhất và là nhà cung cấp vũ khí lớn nhất của Israel, có bị kéo vào chiến sự, khi Tehran tuyên bố có “bằng chứng chắc chắn” về việc Washington đã hỗ trợ chiến dịch không kích do Israel tiến hành nhằm vào Iran. Trong khi đó, Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng để ngỏ khả năng can dự vào xung đột giữa Israel và Iran.

Theo các nhà quan sát, Iran đang đứng trước áp lực phải đáp trả để duy trì thế răn đe, song vẫn phải tránh vượt qua lằn ranh đỏ dẫn tới một cuộc chiến tranh toàn diện. Trong giai đoạn tiếp theo của chiến dịch đáp trả Israel, một số ý kiến cho rằng Iran có thể mở rộng tấn công vào các căn cứ quân sự của Mỹ tại Trung Đông, làm gia tăng nguy cơ Washington bị kéo trực tiếp vào cuộc xung đột. Trước đó, Tehran nhiều lần cảnh báo bất kỳ quốc gia nào, bao gồm cả Mỹ, nếu hỗ trợ Israel đánh chặn tên lửa Iran, đều có thể trở thành mục tiêu trả đũa.

Hiện tại, Mỹ có khoảng 40.000 quân đồn trú tại Trung Đông, tăng mạnh so với mức trung bình 30.000 quân vào thời điểm bình thường. Các căn cứ quân sự Mỹ trải khắp khu vực: từ Iraq, Jordan đến Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) và Ả Rập Xê út. Nếu Iran quyết định mở rộng chiến dịch trả đũa vào các căn cứ này, điều đã từng xảy ra năm 2020, Mỹ khó có thể đứng ngoài.

Trên thực tế, một số dấu hiệu cho thấy Mỹ đã có những bước can dự ban đầu. Hãng tin AP dẫn lời quan chức Mỹ xác nhận hệ thống phòng không và một tàu khu trục hải quân của nước này đã tham gia đánh chặn tên lửa Iran vào ngày 13/6. Hiện tại, Mỹ cũng đang triển khai cả hệ thống Patriot và THAAD tại Trung Đông - hai hệ thống chuyên đánh chặn tên lửa đạn đạo mà Iran đang sử dụng. Ngoài ra, Mỹ đang điều chuyển thêm lực lượng, trong đó có tàu chiến, đến khu vực nhằm đối phó nguy cơ leo thang.

Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 14/6 cảnh báo rằng nếu Iran tấn công Mỹ dưới bất kỳ hình thức nào, nước này sẽ phải đối mặt với sức mạnh quân sự của Mỹ “ở mức độ chưa từng thấy”. Trước đó, trang Axios dẫn lời hai quan chức Israel cho biết Israel đã đề nghị chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump phối hợp thực hiện các chiến dịch quân sự nhằm vào chương trình hạt nhân của Iran, trong đó có khả năng tấn công cơ sở làm giàu urani kiên cố tại Fordow. Nếu Washington chấp thuận, đây có thể là bước ngoặt khiến Mỹ trực tiếp tham chiến.

Tuy nhiên, kịch bản Mỹ can dự vào xung đột Israel và Iran sẽ đẩy chính quyền Trump vào thế “tiến thoái lưỡng nan”. Tổng thống Donald Trump, ngay từ chiến dịch tranh cử hồi năm 2024, đã cam kết đưa nước Mỹ thoát khỏi “những cuộc chiến tranh bất tận”. Mọi hành động can dự quân sự, dù gián tiếp hay trực tiếp, đều có nguy cơ phá vỡ nguyên tắc cốt lõi của chiến lược “Nước Mỹ trên hết”, nhằm tránh sa lầy vào chiến sự sau hơn một thập kỷ thất bại tại Iraq và Afghanistan.

Do đó, Mỹ đang ở thế nguy hiểm về chiến lược: nếu phản ứng quá mạnh, có thể châm ngòi cho một cuộc chiến toàn diện; nếu phản ứng yếu, sẽ bị xem là bỏ rơi đồng minh, đặc biệt trong bối cảnh Israel đang đẩy mạnh tấn công và kỳ vọng sự hậu thuẫn của Washington. Trong bối cảnh tình hình xung đột giữa Israel và Iran tiếp tục diễn biến phức tạp, Đại sứ quán Mỹ tại Jerusalem đã yêu cầu tất cả nhân viên ngoại giao nước này cùng gia đình tiếp tục ở nguyên vị trí cho đến khi có thông báo mới. Cơ quan ngoại giao Mỹ này cũng khuyến cáo công dân nước này luôn đề cao cảnh giác và tăng cường ý thức an toàn cá nhân.

Tác động kinh tế từ xung đột Israel - Iran

Theo Bộ Dầu mỏ Iran, Israel những ngày qua đã tấn công kho nhiên liệu Shahran, một trong những trung tâm lưu trữ và phân phối nhiên liệu lớn nhất ở Tehran, gây ra hỏa hoạn dữ dội. Ngoài ra, nhà máy lọc dầu Shahr Rey ở phía nam thủ đô cũng bị phá hoại.

Tại phía nam Iran, mỏ khí đốt South Pars, mỏ khí lớn nhất thế giới, chiếm tới 2/3 sản lượng khí của Iran cũng bị tấn công, khiến một giàn khai thác ngoài khơi phải dừng hoạt động. Một cuộc tấn công riêng rẽ khác cũng được cho là nhắm vào nhà máy khí đốt Fajr-e Jam ở tỉnh Bushehr - một trung tâm chế biến nhiên liệu then chốt phục vụ cả nhu cầu trong nước lẫn xuất khẩu.

Theo giới chức Iran, các vụ tấn công đã khiến sản lượng khí đốt sụt giảm mạnh, ảnh hưởng tới nguồn cung điện và nhiên liệu tại các tỉnh miền Trung và miền Nam. Thiệt hại kinh tế từ tình trạng mất điện, theo ước tính của chính phủ Iran, lên tới 250 triệu USD mỗi ngày.

Trong khi đó, thị trường toàn cầu phản ứng ngay lập tức. Giá dầu Brent tăng hơn 13%, tiến sát ngưỡng 100 USD/thùng. Giá vàng cũng vượt mốc 3.425 USD/ounce, phản ánh tâm lý lo ngại sâu sắc của giới đầu tư.

Trước tình hình leo thang, Iran cảnh báo có thể sẽ đóng cửa eo biển Hormuz, nơi vận chuyển khoảng 21 triệu thùng/ngày, đe dọa đẩy giá dầu vượt 120 USD/thùng và kích hoạt khủng hoảng năng lượng toàn cầu.

Trong quá khứ, Iran từng nhiều lần đe dọa đóng cửa eo biển này để trả đũa các áp lực của phương Tây. Tuy nhiên, giới phân tích nhận định khả năng Tehran thực hiện điều này là thấp, bởi những hệ lụy mà chính Iran có thể phải gánh chịu. Theo chuyên gia năng lượng Steven Stapczynski, nếu Iran phong tỏa eo biển Hormuz, Tehran sẽ tự cắt đứt nguồn thu ngoại tệ chính từ xuất khẩu dầu. Các tàu chở dầu của chính Iran cũng không thể rời cảng. Ngoài ra, hành động này chắc chắn sẽ vấp phải phản ứng mạnh mẽ từ Mỹ, đặc biệt dưới thời Tổng thống Donald Trump, người vốn có lập trường cứng rắn và coi Hormuz là khu vực chiến lược với sự hiện diện của Bộ Tư lệnh Hạm đội 5 của Mỹ.

Mặt khác, Trung Quốc - khách hàng dầu mỏ lớn nhất của Iran - cũng sẽ không chấp nhận việc bị gián đoạn nguồn cung, nhất là trong bối cảnh giá năng lượng toàn cầu đang bất ổn. Nếu xung đột kéo dài, Bắc Kinh có thể buộc phải tìm nguồn thay thế, gây tổn thất lớn về kinh tế và uy tín với Tehran. Cuối cùng, hành động phong tỏa Hormuz còn có thể làm tổn hại tới mối quan hệ giữa Iran và các nước láng giềng, đặc biệt là Qatar, quốc gia phụ thuộc hoàn toàn vào tuyến đường này để xuất khẩu khí hóa lỏng ra thế giới.

Cuộc đối đầu giữa Israel và Iran đang vượt xa phạm vi một xung đột song phương. Trong bối cảnh này, vai trò của cộng đồng quốc tế trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Nga - quốc gia còn duy trì liên lạc với cả Tehran, Tel Aviv và Washington - đang nổi lên như một bên có thể làm dịu căng thẳng. Tổng thống Nga Vladimir Putin hiện đã điện đàm với Thủ tướng Israel Netanyahu và Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian, bày tỏ sẵn sàng giúp giảm căng thẳng. Nhà lãnh đạo Nga cũng đã gọi điện cho Tổng thống Mỹ Donald Trump và nhận được sự ủng hộ về vai trò trung gian hòa giải.

Những nỗ lực này, dù mới ở giai đoạn đầu, cho thấy vẫn còn hy vọng cho một giải pháp chính trị. Hòa bình ở Trung Đông, dù mong manh, nhưng nếu nắm bắt đúng lúc, vẫn hoàn toàn có thể trở thành hiện thực.