Đàm phán hạt nhân Mỹ - Iran: Ai sẽ 'nhún nhường' trước?

Chật vật giữa những “lằn ranh đỏ”

Mỹ và Iran vừa kết thúc vòng đàm phán hạt nhân thứ năm tại Rome, Italy sau gần hai tuần căng thẳng leo thang gần như dẫn đến sự sụp đổ ngoại giao. Tuy nhiên, trong bầu không khí hoài nghi, các nhà đàm phán hai bên vẫn chỉ tập trung vào các yêu cầu cốt lõi của mình, khiến nỗ lực ngoại giao tiếp tục rơi vào thế bế tắc. Rào cản chính vẫn là chương trình làm giàu urani, một “lằn ranh đỏ” của Tehran.

Iran lâu nay tuyên bố không có ý định chế tạo vũ khí hạt nhân và nhấn mạnh việc làm giàu urani của nước này chỉ phục vụ mục đích dân sự. Hiện Tehran đã làm giàu urani ở mức 60%, cao hơn nhiều so với ngưỡng 3,67% được quy định trong thỏa thuận hạt nhân năm 2015, nhưng thấp hơn ngưỡng 90% để chế tạo đầu đạn hạt nhân.

Tuy nhiên, Mỹ, dưới thời Tổng thống Donald Trump, nhấn mạnh rằng Iran phải dừng mọi hoạt động làm giàu urani.

Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã củng cố quan điểm này vào ngày 21/5 khi ông phát biểu tại phiên điều trần ở Thượng viện rằng "bất kỳ mức độ làm giàu trong nước nào cũng đều không thể chấp nhận được và gây ra mối đe dọa trực tiếp".

Trong khi đó, Iran không có dấu hiệu lùi bước. Lãnh tụ tối cao Iran Ayatollah Ali Khamenei đã cho rằng các yêu cầu của Mỹ là "vô lý”: "Phía Mỹ nói rằng họ sẽ không cho phép Iran làm giàu urani, đây là một bước đi quá đáng. Không ai chờ đợi sự cho phép".

Về phần mình, Ngoại trưởng Abbas Araqchi khẳng định rằng Iran sẽ làm giàu urani dù "có hay không có thỏa thuận".

Việc hai bên đã trải qua 5 vòng đàm phán được coi là bước đột phá, nhưng kỳ vọng vẫn ở mức thấp.

“Kế hoạch Hành động chung toàn diện” (JCPOA) năm 2015 không chỉ là một thỏa thuận mà còn là nỗ lực ngoại giao đa phương nhằm ngăn chặn tham vọng hạt nhân của Iran. Năm 2018, ông Trump đã quyết định rút Mỹ khỏi JCPOA vì theo ông, nó có nhiều sai sót. Các cuộc đàm phán mới ở Muscat và Rome có thể trông giống với các cuộc đàm phán trước đây, nhưng bản chất đã thay đổi. Về cơ bản, có vẻ như đây là một cuộc đàm phán. Trên thực tế, mỗi bên đều kiên định với quan điểm đối lập trực tiếp với nhau. Phía Mỹ cho rằng, việc yêu cầu Iran không làm giàu urani bắt nguồn từ nhận thức phổ biến ở Washington rằng nước cộng hòa Hồi giáo này đang ở thời kỳ yếu nhất do các lệnh trừng phạt kinh tế. Trong khi đó, Tehran lại nhận định việc Mỹ dùng đến cả chiến lược gây sức ép tối đa để đưa họ vào bàn đàm phán là minh chứng cho thấy những nỗ lực trừng phạt đã thất bại.

Chính trị nội bộ ở cả Washington và Tehran càng làm phức tạp thêm sự thỏa hiệp. Tại Mỹ, chính quyền Tổng thống Trump đang chịu áp lực từ những người theo đường lối cứng rắn trong quốc hội đòi hỏi lệnh cấm hoàn toàn việc làm giàu urani, khi hơn 200 nhà lập pháp Đảng Cộng hòa gần đây đã gửi một lá thư kêu gọi không nhượng bộ về mặt này. Trong khi đó, Iran phải đối mặt với áp lực nội bộ trong việc bảo vệ thứ mà nhiều người lâu nay vẫn coi là biểu tượng của lòng tự hào dân tộc.

Tham vọng và các cơ sở hạt nhân chính của Iran

Chương trình hạt nhân của Iran được khởi xướng từ những năm 50 thế kỷ trước. Quốc gia Hồi giáo này hiện có gần 20 cơ sở hạt nhân trên toàn lãnh thổ. Từ nhiều năm qua, Iran luôn khẳng định rằng chương trình hạt nhân của nước này là chủ quyền quốc gia và được phát triển vì mục đích hòa bình, trong khi một số báo cáo của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) khẳng định rằng Iran đang bí mật phát triển vũ khí nguyên tử. Tuy nhiên, cộng hòa Hồi giáo này phủ nhận việc từng có hoặc có kế hoạch triển khai một chương trình như vậy.

Iran đã đồng ý hạn chế các hoạt động hạt nhân của mình để đổi lấy việc nới lỏng các lệnh trừng phạt quốc tế theo thỏa thuận năm 2015 với các cường quốc thế giới, còn gọi là Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA). Hiệp ước giữa Iran và nhóm P5+1, gồm Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và Đức đã tan vỡ sau khi Tổng thống Donald Trump rút Mỹ khỏi hiệp ước vào năm 2018 và Iran bắt đầu mở rộng chương trình làm giàu urani của mình kể từ khi hiệp ước bị phá vỡ, rút ngắn cái gọi là "thời gian đột phá" mà nước này cần để sản xuất đủ urani cấp độ vũ khí cho một quả bom hạt nhân xuống còn vài ngày hoặc hơn một tuần so với ít nhất một năm theo thỏa thuận năm 2015.

Tới nay, chương trình hạt nhân của Iran được phát triển tại một số cơ sở hạt nhân, với Natanz nắm giữ vai trò trung tâm. Natanz là một khu phức hợp nằm bên ngoài thành phố Qom, phía Nam Tehran. Natanz là nơi đặt các cơ sở bao gồm hai nhà máy làm giàu: Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu ngầm và Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu Thí điểm trên mặt đất. Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu ngầm được xây dựng để làm giàu ở quy mô thương mại, có thể chứa 50.000 máy ly tâm. Khoảng 16.000 máy ly tâm hiện đang được lắp đặt tại đó, trong đó có khoảng 13.000 máy đang hoạt động, tinh chế urani tới độ tinh khiết lên tới 5%. Trong khi đó, Nhà máy Làm giàu Nhiên liệu Thí điểm trên mặt đất có sức chứa hàng trăm máy ly tâm nhưng đó lại là nơi Iran đang làm giàu urani tới độ tinh khiết lên tới 60%.

Việc Iran xây dựng Natanz được cho là khởi nguồn gây ra sự bế tắc ngoại giao giữa phương Tây và Tehran về tham vọng hạt nhân của nước này và vẫn tiếp diễn cho đến ngày nay.

Ở phía đối diện của Qom, Fordow là một địa điểm làm giàu được đào sâu vào trong một ngọn núi và do đó có lẽ được bảo vệ tốt hơn khỏi nguy cơ bị bắn phá.

Thỏa thuận năm 2015 với các cường quốc không cho phép Iran làm giàu tại Fordow. Hiện tại, nước này có khoảng 2.000 máy ly tâm đang hoạt động tại đây, hầu hết là các máy IR-6 tiên tiến, trong đó có tới 350 máy có thể làm giàu tới 60%.

Mỹ, Anh và Pháp đã tuyên bố vào năm 2009 rằng Iran đã bí mật xây dựng Fordow trong nhiều năm và đã không thông báo cho IAEA. Tổng thống Mỹ Barack Obama khi đó đã nói rằng quy mô và cấu hình của cơ sở này không phù hợp với một chương trình hòa bình.

Iran cũng có một trung tâm công nghệ hạt nhân lớn ở ngoại ô Isfahan, thành phố lớn thứ hai của nước này. Trung tâm này bao gồm Nhà máy chế tạo tấm nhiên liệu và cơ sở chuyển đổi urani để đưa vào máy ly tâm. Iran cũng lưu trữ urani làm giàu tại Isfahan.

Bên cạnh đó, Iran có một lò phản ứng nghiên cứu nước nặng được xây dựng một phần ban đầu có tên là Arak và hiện là Khondab. Các lò phản ứng nước nặng gây ra rủi ro phổ biến hạt nhân vì chúng có thể dễ dàng sản xuất plutoni, giống như urani làm giàu, có thể được sử dụng để chế tạo lõi của bom nguyên tử.

Theo thỏa thuận năm 2015, việc xây dựng đã bị dừng lại, lõi của lò phản ứng đã bị dỡ bỏ và đổ bê tông để không sử dụng được nữa. Tuy nhiên, Iran đã thông báo với IAEA rằng họ có kế hoạch bắt đầu vận hành lại lò phản ứng vào năm 2026.

Nhà máy điện hạt nhân duy nhất đang hoạt động của Iran là Bushehr. Nhà máy Bushehr được xây dựng từ trước cuộc Cách mạng Hồi giáo năm 1979 nhưng bị gián đoạn bởi cuộc chiến tranh Iran-Iraq và cuối cùng đã hoàn thành với sự hỗ trợ của Nga. Nhà máy bắt đầu cung cấp điện vào năm 2011 và chưa bao giờ ngừng hoạt động kể từ đó.

Triển vọng sau những tuyên bố tích cực từ Washington và Tehran

Sau 5 vòng đàm phán, cả Tổng thống Mỹ và giới chức Iran dường như đều có những tuyên bố tích cực về triển vọng đạt được thỏa thuận, dù có đôi lúc chính họ cũng đưa ra những nhận xét trái chiều. Điều này thắp lên hy vọng rằng ở một thời điểm nào đó trong tương lai hai bên có thể đạt được thỏa thuận. Nhưng nếu thỏa thuận không giải quyết được sự ngờ vực sâu sắc và mất cân bằng quyền lực giữa Mỹ và Iran, thì nó sẽ không có nhiều ý nghĩa. Đó sẽ là một sự tạm dừng ngắn hạn, không phải là một bước tiến hướng tới hòa bình lâu dài. Cả hai bên dường như cũng đã chuẩn bị cho kết quả đó.

Trong phát biểu mới nhất, Tổng thống Mỹ Donald Trump nhấn mạnh rằng một thỏa thuận với Iran có thể xảy ra trong tương lai không xa.

Tuy nhiên, một số chuyên gia phân tích cho rằng Washington có một nhận thức sai lầm rằng một Iran suy yếu có nhiều khả năng sẽ thỏa hiệp hơn bởi đối với Iran, việc đầu hàng có điều kiện được coi là tệ hơn cả một cuộc tấn công của Israel vào các cơ sở hạt nhân của nước này.

Theo một báo cáo của Quốc hội Iran được Al-Monitor tiết lộ vào ngày 15/4/2025, Đại giáo chủ Khamenei gần đây đã đồng ý đàm phán hạn chế trong các điều kiện nghiêm ngặt bởi ông không còn coi đàm phán là dấu hiệu của sự yếu kém hay đầu hàng mà là một sự cần thiết về chiến lược. Sự thay đổi này đánh dấu sự hiệu chỉnh lớn trong chính sách đối ngoại của Tehran và mở ra những cánh cửa mới cho chính quyền của Tổng thống Trump.

Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ cũng cần phải đàm phán, dựa trên chủ nghĩa hiện thực chính trị mà ông theo đuổi với bốn ưu tiên chính. Thứ nhất là ổn định năng lượng, bởi cuộc chiến tranh vùng Vịnh có thể đẩy giá dầu lên trên 150 USD/thùng, gây nguy cơ suy thoái kinh tế cho nền kinh tế Mỹ và làm suy yếu chương trình nghị sự trong nước của chính quyền Tổng thống Trump. Thứ hai là cân bằng khu vực. Việc loại bỏ Iran sẽ làm mất ổn định Trung Đông, tiếp thêm sức mạnh cho Thổ Nhĩ Kỳ và các nhóm cực đoan đồng thời làm suy yếu các liên minh do Mỹ hậu thuẫn như “Hiệp định Abraham”.

Thứ ba là kiềm chế Nga. Việc làm suy yếu Iran mà không có giải pháp thay thế phù hợp sẽ khiến Tehran tiến gần hơn đến Moscow và Bắc Kinh. Và thứ tư là ngăn chặn phổ biến vũ khí hạt nhân. Một cuộc tấn công quân sự có thể khiến Iran rút khỏi Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân, châm ngòi cho cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân trong khu vực.

Theo đó, chính sách hợp lý của Washington là thay thế đối đầu quân sự bằng hợp tác kinh tế toàn diện để giành được ảnh hưởng chính trị ở Iran. Sự hội tụ giữa các tính toán chính trị của ông Trump và tâm thế đang thay đổi của Iran đã tạo ra một cơ hội ngoại giao hiếm có. Tuy nhiên, để hai bên có chiến thắng về chính trị, vẫn còn nhiều thách thức. Điều này đưa chúng ta trở lại câu hỏi cốt lõi: tại sao cả Mỹ và Iran đều ngồi vào bàn đàm phán nếu không bên nào tin rằng thỏa thuận sẽ tồn tại lâu dài? Câu trả lời nằm ở vẻ bề ngoài hơn là bản chất. Đối với ông Trump, đó là về việc thể hiện khả năng lãnh đạo và nâng cao hình ảnh của mình. Đối với Iran, đó là cách để tỏ ra cởi mở với ngoại giao trong khi vẫn kiên định với các nguyên tắc cốt lõi.

Iran và Mỹ có lịch sử đối đầu gay gắt, một hố sâu ngăn cách giữa hai quốc gia này chưa biết bao giờ mới thu hẹp. Trong khi Mỹ muốn Iran thay đổi cách hành xử trong khu vực thì ngược lại, Iran muốn được tôn trọng và đối xử bình đẳng. Đây không chỉ là vấn đề chi tiết kỹ thuật. Đây là cuộc đụng độ giữa hai thế giới quan, hai câu chuyện và hai ý tưởng về quyền lực. Có nhiều dấu hiệu cho thấy hai bên sắp đạt được thỏa thuận, nhưng cũng có không ít người hoài nghi về khả năng đó.